WYSTRÓJ CERKWI ŁEMKOWSKICH

Sztuka cerkiewna zachodniej Łemkowszczyzny kształtowała się przez wiele wieków i w zależności od okresu można w niej zauważyć wpływy różnych kultur. Początkowo na nią silne oddziaływanie miała oryginalna sztuka cerkiewna, której rodowód wywodzi się z centrów artystycznych Bałkanów i Rusi. Wraz z postępującą asymilacją ludności Rusnackiej na terenie "klucza muszyńskiego" dają się zauważyć coraz silniejsze wpływy małopolskiej sztuki barokowej i rokokowej. Pierwotnie ściany cerkwi miały bardzo bogatą polichromię, której głównymi tematami były sceny z Nowego i Starego Testamentu oraz postacie Ojców Kościoła Ewangelistów, Proroków, Chrystusa i Maryi. Niestety te piękne dzieła zamalowane zostały na przełomie XIX/XX w nową, dużo mniej wartościową artystycznie polichromią.

Wewnętrzny podział łemkowskich cerkwi wywodzi się od opisu świątyni zawartym w księdze natchnienia.

W jej skład wchodzi:

I. Prezbiterium - miejsce przeznaczone tylko dla duchowieństwa.

II. Nawa główna - przeznaczona dla wiernych z pominięciem kobiet.

III. "Babiniec" - tylna zwężona część nawy przeznaczona dla kobiet.

Obecny wystrój cerkwi posiada wiele elementów występujących w świątyniach obrządku łacińskiego. Są to między innymi: chór muzyczny, ołtarze boczne (feretrony - przenośne dwustronne ołtarze i retambula - bogato zdobione nastawy ołtarzy bocznych).
Centralnym i najbardziej charakterystycznym elementem wystroju cerkwi jest ikonostas.

IKONOSTAS - drewniana przegroda, oddzielająca część dla wiernych od miejsca przeznaczonego tylko dla duchownych. Posiada ona wyraźny podział architektoniczny czterokondygnacyjny. Poszczególne części ikonostasu łączone są na ogół kolumienkami, a wolne pola pomiędzy ikonami wypełniane są ażurowym zdobieniem. Poszczególne kondygnacje charakteryzują się:

I KONDYGNACJA - składa się z ikon namiestnych oraz carskich i diakońskich wrót. W niektórych ikonostasach poniżej nich znajdują się ikony przedstawiające sceny z Pisma Świętego.
Ikony Namiestne - są to cztery obrazy umieszczone w jednej linii pomiędzy wrotami. Najczęściej umieszczane są w następującym układzie: po lewej stronie ikona św. Mikołaja, następnie obok carskich wrót ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa Nauczającego (prawą ręką błogosławiący a w lewej trzymający księgę ewangeliczną z tekstem), po prawej stronie jest ikona przedstawiająca patronów cerkwi.
Carskie Wrota - dwuskrzydłowe ażurowe przegrody, przesłaniające środkowy otwór w ikonostasie. Zdobione medalionami z wizerunkami Ewangelistów i Sceną Zwiastowania. Otwierane podczas liturgii ukazywały tron - ołtarz.
Wrota Diakońskie - przegrody boczne ikonostasu w swoim stylu nawiązujące do wrót carskich, ozdobione wizerunkami pierwszych męczenników - diakonów: Stefana i Wawrzyńca.

II KONDYGNACJA - składa się z dwunastu lub sześciu małych ikon tzw. "prazdników" (święta), które obrazują tajemnice z życia Chrystusa i Matki Boskiej, będące zarazem największymi świętami w katolickim kalendarzu liturgicznym. W środku pomiędzy prazdnikami usytuowana jest większa ikona, która w zależności od okresu, w którym powstała przedstawia "Ostatnią Wieczerzę" (młodszy wariant) lub "Mendylion" - wizerunek oblicza Jezusa Zbawiciela, który według tradycji przekazał sam Chrystus królowi Edessy i dlatego określany jest jako stworzony boską ręką (starszy wariant).

III KONDYGNACJA - w jej centralnej części znajduje się duża ikona tzw. "Deesis", przedstawiająca Chrystusa na tronie (Pantokratora - Wszechwładcę), którego otacza 12 apostołów (młodszy wariant) lub Matka Boska i św. Jan Chrzciciel ukazani jako orędownicy (starszy wariant). Ikonę tę wieńczy często trójkątny przyczółek a po obydwu jej stronach znajduje się 6 lub 12 ikon ze stojącymi postaciami 12 apo-stołów.

IV KONDYGNACJA - składa się z sześciu małych medalionów z głowami proroków ozdobionych ażurowymi obramieniami. Nieco powyżej rzędu ikon umieszczony jest krzyż lub scena "Ukrzyżowania", która wieńczy cały ikono-stas.

Schemat kompozycyjny ikonostasu na planie ikonostasu z cerkwi w Złockiem

Legenda:

1. PATRIARCHOWIE - sześć ikon przedstawiających Patriarchów ze Starego Testamentu
2. DEESIS - centralna ikona przedstawia Chrystusa Tronującego, Marię i Jana Chrzciciela
3. Ikona przedstawiająca Ostatnią Wieczerze lub twarz Chrystusa
4. dwanaście ikon przedstawiających Apostołów
5. PRAZDNIKI dwanaście ikon obrazujących sceny biblijne opisujące święta roku kościelnego
6. Cztery ikony NAMIESTNE przeważnie przedstawiające św. Mikołaja, Matkę Bożą z Dzieciątkiem, Chrystusa Pantokratora (Wszechwładcę) i ikona CHRAMOWA przedstawiająca patrona świątyni
7. szereg czterech ikon obrazujących sceny ze Starego Testamentu zwane PREDELLAMI
8. d.w - WROTA DIAKOŃSKIE
9. c.w - CARSKIE WROTA zwane również Królewską Bramą obecnie nie spotykane w opisanych cerkwiach,
10. dwuczęściowa ikona przedstawiająca Zwiastowanie
11. cztery ikony symbolizujące Ewangielistów św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana